Autisme en (pseudo) psychose

Inleiding

Iedereen kent het gevoel dat je zó gespannen bent dat alles om je heen even raar aanvoelt. Een geluid lijkt harder, een blik van iemand voelt dreigender. Voor de meeste mensen is dat tijdelijk. Maar bij sommige mensen, vooral bij wie autisme en angst samen voorkomen, kan die vervormde waarneming terugkeren — soms zelfs beangstigend realistisch.

Tijdens contact met personeelszaken had ik de indruk dat er zich een rookgordijn tussen ons bevond, hoewel die er feitelijk niet was. Ik zag rook en een gordijn en vond het vreemd. In gedachten verzonken probeerde ik toch het gesprek te volgen.

Ook merkte ik bij een consult met de bedrijfsarts dat diens laptop leek te zweven tussen hem en mij. Dat vond ik uitermate vreemd en ging er diep over nadenken terwijl ik daar ‘vastgeplakt’ zat op de stoel.

Tijdens psycho-educatie over autisme zag ik dat er pilaren in de ruimte verschenen waarachter de psychiater en psycholoog zich verborgen. Deze ervaringen veroorzaakten bij mij aanzienlijke onrust.

Tijdens mijn PLE’s dacht ik dat alles echt was, maar na een paar dagen besefte ik pas dat het door angst kwam en niet echt was.

Onderzoekers noemen dit psychotic-like experiences (afgekort: PLE’s): ervaringen die lijken op psychosesymptomen, maar meestal kortdurend zijn en niet gepaard gaan met volledig contactverlies met de werkelijkheid. Denk aan een stem horen terwijl je weet dat er niemand is, of het idee dat anderen over je praten, zonder dat je dat helemaal gelooft.

Nieuw onderzoek wijst erop dat zulke ervaringen veel vaker voorkomen bij autistische mensen dan bij de algemene bevolking.

In dit blog:

• Onderzoeken
• Autisme en angst en psychose
• Behandeling en begeleiding
• Conclusie en aanbevelingen

Onderzoek

-Een flink deel van de studies liet hetzelfde patroon zien: hoe sterker de angst, hoe vaker PLE’s voorkomen. Dat gold zowel voor jongeren als volwassenen. In een grote Australische studie hadden mensen met een angststoornis vijf keer zo vaak zulke ervaringen als mensen zonder angst.

De verklaring? Angst zet het brein in dreigingsmodus. Wie voortdurend alert is op gevaar, interpreteert neutrale signalen sneller als bedreigend. Een blik van iemand kan daardoor al voelen als een beschuldiging. De Britse psycholoog Daniel Freeman beschreef dit ooit als een “vervormde logica van angst”: een overactieve alarmbel (amygdala)die van onzekerheid een complottheorie maakt.

Biologisch gezien lijkt de stress-as (de HPA-as) een hoofdrol te spelen. Wanneer angst langdurig aanhoudt, blijft het stresshormoon cortisol hoog. Dat kan de hersengebieden die waarneming en realiteitstoetsing sturen — zoals de hippocampus en de frontale kwab — ontregelen. Wie structureel overprikkeld is, kan daardoor letterlijk de wereld anders ervaren.

-De tweede groep onderzoeken keek naar de relatie tussen autisme en PLE’s. Zeven van de twaalf studies vonden een duidelijke samenhang: mensen met meer autistische trekken rapporteerden vaker vreemde waarnemingen of achterdochtige gedachten.

De verklaring ligt waarschijnlijk in stress en sociale kwetsbaarheid. Veel autistische mensen ervaren overbelasting door onduidelijke sociale signalen, veranderingen of zintuiglijke prikkels. Die voortdurende spanning kan — zeker bij extra stress of slaaptekort — leiden tot tijdelijke vervormingen van de realiteit.

“Na een lunch in een vol bedrijfsrestaurant hoorde ik ineens mijn naam, terwijl er niemand was. Ik wist dat het niet echt kon zijn, maar het voelde zó echt dat ik er bang van werd.”

Zulke ervaringen vallen onder PLE’s: tijdelijk, maar intens. Ze zeggen niet dat iemand ‘psychotisch’ is, maar wel dat het brein op dat moment overbelast is.

-De derde groep studies ging over de relatie tussen autisme en angst. Die is al langer bekend, maar de cijfers zijn alsnog schokkend.
Volgens de samenvatting van 14 reviews heeft tussen de 11 en 80 procent van de autistische mensen een angststoornis.

Een belangrijke verklaring is intolerance of uncertainty: slecht tegen onvoorspelbaarheid kunnen. Voor iemand die houvast zoekt in structuur en voorspelbaarheid, kan elke onverwachte wending stressvol zijn. Als die spanning zich opstapelt, groeit de kans op angstaanvallen — en mogelijk op PLE’s.

Voorbeeld: Diane (28), autistisch en gevoelig voor geluid, raakt ontregeld als de trein onverwacht stopt tussen twee stations. Haar hart bonst, ze denkt dat er “iets ergs” aan de hand is. Op zulke momenten hoort ze soms haar naam in het rumoer van de wagon. Ze wéét dat het haar verbeelding is, maar het voelt levensecht.

Ik heb jarenlang regelmatig met de trein gereisd en pas na vijf à zes jaar stopte ik met in paniek raken bij onverwachte situaties op het spoor. Ik heb geleerd om te gaan met onverwachte gebeurtenissen. Achteraf weet ik altijd dat het goed komt, maar op het moment zelf voelt de angst echt. Zal ik mijn bestemming halen? Gaat de trein ontsporen? Waar moet ik naar toe, ik weet het niet meer?! In beelden zie ik een treinongeluk alsof ik erbij ben.

Wat mij hielp al die jaren is het contact via whatsapp. Ze (gezin) wisten dat ik een verre treinreis moest maken en we hielden contact. Nu heb ik vertrouwen dat ik kan omgaan met onverwachte situaties op het spoor. Regelmatig word ik op de proef gesteld. Ik heb de angst bijna helemaal overwonnen.

Zo’n ervaring is geen psychose, maar toont hoe angst en zintuiglijke overbelasting elkaars effect versterken.

Autisme, angst en psychoseachtige ervaringen

De onderzoekers noemen het de “driehoek van kwetsbaarheid”: autisme vergroot de kans op angst; angst vergroot de kans op PLE’s; en PLE’s versterken de angst. Samen creëren ze een lus waarin het brein steeds sneller ‘dreiging’ waarneemt.

Wie angstig is, kijkt voortdurend om zich heen op zoek naar gevaar. Voor iemand met autisme — vaak al gevoeliger voor prikkels — wordt de wereld dan nóg onvoorspelbaarder. Daardoor kan zelfs een klein misverstand (een blik, een geluid, een flard gesprek) een onheilspellende betekenis krijgen.

De review benadrukt dat angstbehandeling mogelijk beschermt tegen psychose. Door angst vroeg te herkennen en te behandelen, zou je kunnen voorkomen dat de realiteit vervormt tot iets dat echt beangstigend wordt.

Hoewel er nog veel onduidelijk is, wijzen hersenonderzoeken op een aantal overlappende mechanismen. Zowel bij angst als bij autisme spelen stresshormonen en prikkelverwerking een rol. De noradrenalinehuishouding — het systeem dat bepaalt hoe alert je bent — lijkt bij beide groepen anders afgesteld.

Ook zien wetenschappers dat autisme en psychose tegengestelde hersenstructuren kunnen hebben: mensen met autisme hebben gemiddeld iets meer grijze stof in bepaalde hersengebieden, terwijl die bij psychose juist afneemt. Toch lijken de witte zenuwbanen (de ‘kabels’ tussen hersengebieden) in beide gevallen minder efficiënt.

Een overactieve stressreactie, een overgevoelig zintuiglijk systeem en moeite met het inschatten van sociale signalen vormen samen een kwetsbare cocktail. Voeg daar chronische angst aan toe, en het brein raakt sneller uit balans — met PLE’s als mogelijk gevolg.

Behandeling en begeleiding

Neem angst serieus bij autistische mensen. Angst is niet zomaar een bijverschijnsel, maar kan het verschil maken tussen spanning en desoriëntatie, tussen overprikkeling en een psychotische crisis.

Angst is krachtig. Als kind was ik bang voor honden. Toen wij een puppy in huis kregen — mijn man en kinderen wilden dit— zag ik dat kleine hondje als een gevaarlijke wolf met grote tanden, die mij bedreigde en kon bijten (verscheuren). Dat zag ik! Het was echt! Niet iets wat je denkt, maar wat je echt ziet. Pas na het uiten hierover realiseerde ik mij dat de pup geen wolf was en mijn angst het beeld had veroorzaakt. Pas na ongeveer 6 maanden was ik minder bang voor de pup. Hierna heb ik altijd een hond gehad waar ik mij aan heb gehecht. Angst overwinnen is veel krachtiger dan de angst.

Angst doet hele rare dingen met je. Mijn man en kinderen namen mijn angst serieus en lieten me zien dat de pup scherpe tandjes had en nog veel moest leren. Door gesprekken over de angst kon de angst verminderen.

In het verleden hebben mensen mij enorm onder druk gezet op het werk. Ze dachten dat ik manipuleerde en dat was niet zo. Ik was alleen maar doodsbang.

Conclusie en aanbevelingen

CGT (Cognitieve Gedrags Therapie) heeft mij niet geholpen, omdat ik achteraf altijd (soms met hulp) kon reconstrueren wat er daadwerkelijk was gebeurd. Het probleem is dat je tijdens zo’n moment overweldigd wordt door angst en paniek, waardoor helder nadenken onmogelijk wordt.

Wat mij heeft geholpen zijn mensen die mij serieus namen (en soms nog nemen) in mijn angst. Ook de Acceptance & Commitment Therapie ACT helpt mij daarbij. Ademhalingsoefeningen en metaforen die ik toe pas als ik onrust voel. Je eigen manier vinden om de angst tijdig te signaleren en te dempen.

Signaleringsplannen zijn belangrijk als je nog niet goed weet of voelt dat je overbelast raakt. Door overbelasting ontstaat sneller angst en paniek. Je zenuwstelsel is al overbelast en als daar een situatie bij komt die stress geeft dan kan dat zorgen voor een PLE (pseudo psychose). In een signaleringsplan sta je stil bij hoe het bij jou werkt en wat je kan doen om overbelasting te voorkomen.

Traumabehandelingen heb ik meerdere malen gehad in de vorm van EMDR, hypnose therapie, psycho therapie, systeem therapie. Elk stukje draagt bij aan herstel, maar het belangrijkste was en is nog steeds een therapeut die je serieus neemt en vertrouwen heeft in je herstel en kracht.

De polyvagaal theorie heeft mij laten inzien hoe ons brein werkt. Dat ik soms situaties niet goed aankon (en soms nog) heeft niets te maken met een eigen wil of verkeerd denken. Kennis van het brein zorgt voor meer mildheid.

Vanaf 2026 verzorgt autisme praktijk Alice ACT cursussen en SSP ( Safe & Sound Protocol) cursus vanuit de polyvagaal theorie.

Bron:
Rowe M, Shergill S, Maitra R. The relationships between anxiety, psychotic-like experiences and autism: a systematic review. Front Psychol. 2025 Oct 13;16:1549886. doi: 10.3389/fpsyg.2025.1549886. PMID: 41159185; PMCID: PMC12554707.
Teksten op deze website mag je vrij gebruiken, mits je de bron (autsider.net) vermeldt. Bij voorkeur link je ook naar het betreffende artikel. Angst, autisme en een wazige werkelijkheid. De tekst heb ik aangepast.